“You don’t start out writing good stuff. You start out writing crap and thinking it’s good stuff, and then gradually you get better at it. That’s why I say one of the most valuable traits is persistence.”
Octavia E. Butler
De afgelopen weken waren in Haarlem en omstreken opvallende posters van het Frans Hals Museum te zien. In de fraai vormgegeven posters werden in een grafische mix oude meesters verbonden met nieuwe kunst. Het ontwerp van de posters baseerde zich op twee horizontaal gemonteerde foto’s van geschilderde of gefotografeerde portretten uit verschillende tijdperken. De splitscreens deden me denken aan een oud Engels prentenboek dat wij vroeger hadden.
De pagina’s van het boek waren in het midden doorgesneden, de illustraties kon je hierdoor zelf veranderen, de bovenste helft van de afgebeelde figuren kon je verwisselen met een andere onderhelft. Een koning met het onderlichaam van een eend, of een vuurspuwende draak gecombineerd met het onderlichaam van een prinses in baljurk. Dergelijke boeken hadden toen nog geen naam maar heten nu kennelijk weinig prozaïsch een flip flap boek. Er zijn inmiddels veel interactieve flip flap boeken, ze hebben dikke kartonnen pagina’s die boerderijdieren en jungledieren in twee of drie delen opdelen.
Honderduizendmiljard gedichten
Voor grote mensen is er al sinds 1961 een variatie op dit interactieve kinderboek. De gedichtenbundel Cent Mille Milliards de Poemes van schrijver, dichter en wiskundige Raymond Queneau was er gelukkig al voordat de lelijke flip flap benaming ontstond. Queneau schreef tien sonnetten die in zijn gedichtenbundel horizontaal tot smalle reepjes waren versneden. Op elk reepje stond één regel van het sonnet. Lezers konden zo hun eigen sonnetten samenstellen. Een eindeloze hoeveelheid sonnetten want elke regel had tien variaties en voor de veertien regels van het sonnet waren er dus 10 tot de macht 14 (100.000.000.000.000) mogelijkheden. Honderdduizend miljard mogelijkheden, het zou jaren duren voordat je de sonnetten allemaal had gelezen en begrepen.
In 1960 richtte Queneau samen met een aantal Franstalige schrijvers en wiskundigen, de literaire groep Oulipo op, Ouvroir de littérature potentielle, als een soort werkplaats voor 'potentiële' literatuur. De letterkundige groep legde zichzelf op een soort mathematische manier allerlei taalkundige beperkingen op in het gebruik van letters, woorden en stijlen. Oulipiaan Georges Perec schreef bijvoorbeeld een complete roman, een driehonderd pagina's durende literaire thriller, waarin de letter e ontbrak, La Disparition (1969). In 1972 schreef hij een roman noir, Les Revenents (1972) waarin hij het omgekeerde deed en alleen de letter e als klinker gebruikte.
Nog voor de oprichting van Oulipo schreef Queneau in 1947 Exercices de Style, in Nederlands vertaald Stijloefeningen (1979), waarin negenennegentig versies van hetzelfde verhaal waren opgenomen. Oorspronkelijk beschreef zijn korte verhaal een klein incident dat zich afspeelde in de Parijse autobus lijn 6. In de Nederlandse vertaling van Rudy Kousbroek werd dit de Amsterdamse tramlijn 16. Een onbelangrijke gebeurtenis waarin twee mensen in een volle tram een kleine onenigheid met elkaar krijgen doordat de ene man de ander op zijn tenen stapt. Later op de dag ziet de verteller deze man opnieuw, maar dit keer is hij in gezelschap van een andere man die hem adviseert een knoop aan zijn jas te laten zetten. Het is een alledaagse gebeurtenis die iedere keer in een andere stijl wordt verteld, de ene keer in de vorm van een haiku, dan achterstevoren of beschreven als in een kruisverhoor. Een creatieve manier om het verhaal steeds zo te vertellen dat je nieuwsgierig uitkijkt naar de volgende versie.
In de herhalingen zitten af en toe kleine variaties die een twijfel oproepen over of er niet meer aan de hand is. Welke versie de waarheid over het voorval vertelt is onduidelijk, de gebeurtenis lijkt hetzelfde maar wordt in de details steeds weer anders ingekleurd. Het zich herhalende verhaal wordt er daardoor steeds raadselachtiger op. Misschien toont het wel aan dat geen van de negenennegentig verhalen een waarheid voorstaat maar dat de honderdste versie, je eigen versie, daar het dichtste bij komt.
Daniil Charms - Ivanovitsj Joevatsjov
Queneau’s verhaal over de twee mannen in de Parijse bus deed me denken aan het absurdistische verhaal van de Russische schrijver Daniil Charms in Bam en andere Verhalen (1920). Zo gewoon als de scene in de Parijse bus is, zo vreemd is Charms verhaal waarin een aantal vrouwen achter elkaar uit een raam vallen.
De verteller in het verhaal raakt letterlijk uitgekeken op dit tafereel en gaat vervolgens weer zijn weg zoals het absurdistische gewoon is.
“Door buitensporige nieuwsgierigheid viel een oude vrouw uit het raam,
stortte naar beneden en was er geweest.
Een tweede oude vrouw boog zich uit het raam om naar de verongelukte te kijken,
maar ook zij viel door buitensporige nieuwsgierigheid naar buiten,
stortte naar beneden en was er geweest
Daarna viel een derde vrouw uit het raam, toen een vierde, en een vijfde.
Toen de zesde oude vrouw viel, had ik er genoeg van naar ze te kijken,
en ik liep naar de Maltevskimarkt,
waar naar men zei iemand aan een blinde een gebreide sjaal cadeau had gedaan.”
Evenals Raymond Queneau maakte Daniil Charms (Ivanovitsj Joevatsjov) deel uit van een literaire kunstenaarsgroep. De Peterburgse groep Oberioe, de belangrijkste avantgardistische kunststroming van voor de Stalin-terreur, werd in 1926 door hem opgericht maar in 1939 afgedaan als te behoudend. Over de kunstleden schreef de pers dat ze ‘Poëzie van de klassenvijand’ produceerden.
Charms was een excentrieke man, die er plezier in schepte zich te kleden als Sherlock Holmes, kon zich niet langer literair uiten en verdiende zijn geld voortaan met publicaties in kindertijdschriften. Vanaf 1927 schreef hij dwarse verhalen voor kinderen, zijn kinderboek Уэллс отмечает (1929), Nederlandse vertaling 'nietes welles', stamt uit deze periode (Nietes welles; Querido, 1997).
Het boek werd door Vladimir Tatlin geïllustreerd, een belangrijke figuur in de Russische avant-garde kunstbeweging en de ontwerper van de nooit gebouwde Tatlin toren.
De potloodtekeningen in het boek doen een beetje denken aan de dromerige stijl van de Frans Russische kunstenaar Marc Chagall (Movsja Zacharovitsj Sjagal), wiens figuren altijd vrijelijk lijken te zweven in niet nader gedefinieerde ruimtes. Een van de komische korte verhaaltjes uit Nietes welles is 'Ten eerste en ten tweede' en gaat over twee jongens die rondtrekken in gezelschap van een kleine en een grote man.
Charms, die tegenwoordig gezien wordt als de meester van het absurdisme, overleed in 1942, vermoedelijk in een krankzinnigengesticht in St. Petersburg.
Karl Friedrich Hieronymus Baron van Münchhausen
Ook zonder splitscreen deed Vladimir Tatlins' illustratie van de achterstevoren op een olifant zittende man me niet alleen denken aan Dik Trom (1891) maar ook aan de absurde 'leugenverhalen' van de Duitse Karl Friedrich Hieronymus Baron van Münchhausen die in de tweede helft van de achttiende eeuw door Rudolf Erich Raspe werden verzameld en opgeschreven. Raspe liet in 1785 deze verhalen in het Engels uitgeven onder de titel Baron Munchausen's narrative of his marvellous travels and campaigns in Russia. De verhalen die de Duitse edelman aan Raspe vertelde waren eigenlijk gewone volksverhalen waarin hij zelf de hoofdrol in allerlei fantastische gebeurtenissen had. Hij vermengde de verhalen met zijn ervaringen in het Tsaristische Rusland. Daar had de Duitse edelman als officier in twee veldslagen tegen de Turken gevochten (1740 -1742) en mocht daar graag sterke verhalen over vertellen. Zijn onschuldig bedoelde verhalen ter plezier en vermaak, waren zo ongeloofwaardig en fantastisch dat hij in de volksmond de bijnaam 'de leugenbaron' kreeg. Hierdoor gekrenkt trok hij zich terug uit het openbare leven en verbleef voortaan op zijn landgoed in Bodenwerder in het Weserbergland.
Dat hij spottend de 'Lügenbaron' werd genoemd was niet zo vreemd.
De edelman vertelde dat hij op kanonskogels vloog, op een in tweeën gehakt paard had gereden, en door een vulkaan heen viel en aan de andere kant van de aarde weer terecht kwam en ga zo maar door. Door de eeuwen heen werden zijn opgetekende leugenverhalen steeds uitgebreider. De naar aandacht en bewondering verlangende baron kreeg veel later, tragisch genoeg, een geestesziekte naar zich vernoemd. Het syndroom van Münchhausen, een ziekte waarbij iemand zichzelf of een ander letsel toebrengt om aandacht te krijgen. Tegenwoordig bestaat er ook een moderne digitale versie van een dergelijke aandoening, Münchhausen by internet.
Het schrijven van dit verhaal lijkt een beetje op het opzetten van een schilderij, waarbij je begint met een vaag idee en vervolgens al associërend steeds nieuwe verbanden en wegen ontdekt en uitwerkt zonder een vooropgezet plan.
Het begon met de vormgeving van een poster, die door een kinderboek me bij een Oulipiaanse Franse schrijver bracht die me met zijn verhaal een ingang gaf naar een absurdistische Russische schrijver die samen met een bevriende beeldend kunstenaar en architect een Sovjetkinderboek creëerde, waarin een illustratie verwees naar de leugenachtige verhalen van een fantast, een baron wiens naam sneu genoeg werd verbonden aan een ziektebeeld. Door zomaar een willekeurig spoor te volgen werd het een intensieve en vooral langdurige schrijfoefening die van een lezer slechts zes minuten leestijd vraagt.
In ieder geval maakte ik een mooie niet van te voren bedachte reis door de tijd, zou ik vaker wel vaker kunnen doen..
Comments